अन्त्यहीन धुन: सिक्किमको लोक वाद्य उपकरण

लोक सङ्गीत भनेको प्रत्येक समुदायको भित्री पहिचान बोक्ने मौलिक ध्वनि हो। खाना, वेशभूषा र चलन जस्ता अन्य कुनै पनि सांस्कृतिक अभिव्यक्तिहरू भन्दा बढी, यो हाम्रो अद्वितीय पहिचान स्थापित गर्ने आवाज हो। आवाजले पाहाड र उपत्यकाहरू पार गर्दछ, हाम्रा वाद्ययन्त्रहरूको तारमा, हाम्रा सास र लयहरूमा सहज रूपमा सीमाहरू पार गर्दछ, यसलाई सिर्जना गर्ने र सुन्ने मानिसहरूको आत्मा र पहिचानलाई सधैँ जोगाउँछ। हाम्रा चाडपर्व र चाडपर्वहरूमा लोक सङ्गीतले समुदायलाई उनीहरूको सुख-दुःखमा एकताबद्ध गराउँछ। संस्कृति र पहिचानको प्रतिनिधित्वको रूपमा लोक सङ्गीत सिक्किमका लागि पनि सत्य हो। लोक सङ्गीत विभिन्न जातीय समूह र जनजातिहरू मिलेर बनेको सिक्किमको सांस्कृतिक मोज़ेकको महत्त्वपूर्ण दृष्टान्त हो।

द इन्डलेस नोट: फोल्क इन्स्ट्रुमेन्ट अफ सिक्किम कर्मा पालजोर भुटियाले बनाएको वृत्तचित्र हो, सिक्किमका एघार लोक वाद्ययन्त्रहरूको अद्वितीय आवाजहरू कैद गर्दै; यी उपकरणहरूले साँच्चै पूर्वी हिमालयको सीमापार संस्कृतिहरूको अन्तरसम्बन्धलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ किनभने तिनीहरू मध्ये धेरै छिमेकी क्षेत्रहरू र देशहरूमा पनि पाइन्छ। कर्मा पालजोर एक बहुमुखी सिनेमेटोग्राफर, एथलीट, सङ्गीतकार र एनिमेटर हुन्। उहाँ नेसनल स्कूल अफ डिजाइन, अहमदाबादका पूर्व छात्र हुनुहुन्छ र गान्तोकमा आधारित क्रिएटिभ हब इकोस्ट्रीमका सह-संस्थापक पनि हुनुहुन्छ। सन् २०१२ मा, लोक सङ्गीतका लागि प्रेम र जोश द्वारा संचालित, कर्मा पालजोरले सिक्किमको साङ्गीतिक सम्पदाको दस्तावेजीकरण गर्न एकान्त यात्रा सुरु गरे। बजेटको अवरोधका भएपनि  सिक्किमको साङ्गीतिक सम्पदाको दस्तावेजीकरण गर्ने यात्राले उनलाई राज्यका विभिन्न भागहरूमा पुर्‍यायो, जहाँ उनले धेरै सङ्गीतकारहरूसँग भेट गरे र उनीहरूको प्रदर्शनको दस्तावेजीकरण गरे। सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, कर्मा पालजोरले सङ्गीतकारहरूको अनि तिनका सङ्गीतको सांस्कृतिक मूल्य र उनीहरूको संवेदीलाई समात्न सक्षम थिए। एक पटक पूरा भएपछि, वृत्तचित्र अन्ततः सन् २०१७ मा युट्युबमा अपलोड गरिएको थियो।

लोक सङ्गीतप्रति उनको लगाउबारे बोल्दै कर्मा पाल्जोर भन्छन्,

‘लोक संगीत हाम्रो छायाँजस्तै हो जसले हामीलाई जहाँसुकै पछ्याउँछ। पृष्ठभूमिमा बजिरहेको धुनसहितको रमणीय दृश्यको कदर गर्दै  तपाईँ कहीँ आफ्नै विचारमा हराएर बसिरहनुभएको छ । जब सङ्गीत रोकिन्छ,  अनौठो अनुभूति हुन्छ। एउटा खालीपनको अनुभूति हुन्छ तर त्यो क्षणमा तपाईँले थाहा पाउनु हुन्छ कि जुन धुनमा तपाईँ मुग्ध हुनुहुन्थ्यो प्रकृति तबपनि त्यही धुनमा गाँसिएको हुन्छ। हावा एक अनौठो तरिकामा बग्छ, तर यो लाग्छ कि तिनीहरूले तपाईंको मगजमा सँधै खेलिरहेको रचना पछ्याउँदै छन् । हावाले फुलहरूलाई हल्का रूपमा छुन्छ जबकि चराहरू परिचित तरिकामा कराउँछन्  र बादलहरू निश्चित गतिमा बग्छन् र तपाईँको मुटु उही तालमा धड्किन्छ।”

"द एन्डलेस नोट: फोक इन्स्ट्रुमेन्ट अफ सिक्किम" १७ औँ मुम्बई इन्टरनेसनल फिल्म फेस्टिभल, २०२२ मा र जुन २०२२ मा पोट्रेट फ्रम द नर्थइस्ट, गुवाहाटी, असममा देखाइएको थियो। यस वृत्तचित्रले सिक्किमको सार र भावनालाई यसको लोक सङ्गीतको माध्यमबाट हाइलाइट गर्दछ। सिक्किम र सङ्गीतकारहरूको सुन्दर छविहरू सहित। वृत्तचित्र एक दृश्य कविता हो, लोक वाद्ययंत्रको आवाज र सिक्किमको आकाश, परिदृश्य र मानिसहरूका छविहरूसँग गाँसिएको छ।

वृत्तचित्रको शीर्षक, "एन्डलेस नोट" बौद्ध धर्मको आठ शुभ प्रतीकहरू मध्ये एकको प्रतीक हो जसले शाक्यमुनि बुद्धलाई बुद्धत्व प्राप्त गर्दा उहाँलाई दिइएको भेटीहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। प्रतीकलाई बुद्धको अनन्त ज्ञान, मनको अनन्त निरन्तरता र बुद्ध स्वयंको सर्वव्यापीताको रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ। कर्मा पालजोर विश्वास गर्छन् कि, "यहाँ अनन्तताको प्रतीक (आठ शुभ प्रतीकहरूमा) सङ्गीत विकासको एक अनन्त चक्रलाई जनाउँछ। मूलधारको सङ्गीत उद्योगमा नयाँ धुनहरू बनाइन्छ। तर, जब त्यस्ता आवाजहरू नीरस हुन थाल्छन्, सङ्गीतकारहरू र श्रोताहरू सरासर लोक सङ्गीतको प्रामाणिक सौन्दर्यमा फर्कन्छन्।

डकुमेन्ट्रीले पाएको मान्यताका लागि कर्मा पालजोर भन्छिन्, “मैले धेरै वर्षअघि बनाएको डकुमेन्ट्री बिर्सिसकेको थिएँ। हो, मैले यसलाई बनाउनका लागि मेरो आत्मा लगाएको थिएँ, तर मैले यो मभित्र कतै दबाएको थिएँ र अब, जब मेरो कामले अचानक यस प्रकारको मान्यता पाइरहेको छ, म केवल अभिभूत र उत्साहित छु योभन्दा ठुलो यस वृत्तचित्रले अझ के दिन सक्छ।”

सिक्किमको लोक सङ्गीतको निरन्तर बढ्दो बीज

"लोक सङ्गीत भनेको वर्ग र कुलीन शिष्टाचारबाट टाढा रहेको सङ्गीत हो, देहाती सौन्दर्यको चमक चित्रण गर्ने गीतहरू।"

लोक सङ्गीत विभिन्न क्षेत्रका लोकगीतहरू, जनसङ्ख्या र गोष्ठीय समूहहरूको स्वभावबाट व्युत्पन्न विधा हो। यो विधा सांस्कृतिक इतिहासमा धनी छ, र यसले विभिन्न जनजाति र जातीय समूहहरूको सांस्कृतिक इतिहासलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ, र तिनीहरूको संस्कृतिको जनताको बुझाइलाई आकार दिन जारी राख्छ। द इन्डलेस नोटमा, कर्मा पालजोरले सिक्किमका विभिन्न गोष्ठीय समूह र जनजातिहरूको लागि विशिष्ट एघार उपकरणहरूको दस्तावेजीकरण गर्दछ। उपकरणहरू हावा, तार, र छालाका वाद्य अन्तर्गत वर्गीकृत छन् र प्रत्येक उपकरण कसरी बनाइन्छ, र यससँग सम्बन्धित गोष्ठीय समूहको बारेमा छोटो परिचय साथमा छन्। यी लोक वाद्ययन्त्रहरूले सिक्किमको भित्री भागमा भएको विविधताको हाम्रो साझा सम्पदाका विभिन्न पक्षहरूलाई पनि प्रतिनिधित्व गर्दछ।

सिक्किममा, र पूर्वी हिमालयका अन्य भागहरूमा, त्यहाँ धेरै लोक वाद्ययन्त्रहरू छन्, जसमध्ये केही विशेष जनजाति वा गोष्ठीय समूहका लागि विशिष्ट छन्, उदाहरणका लागि, हावाका यन्त्रहरू जस्तै पुन्टाङ र नेम्ब्रयोक (लेप्चा समुदाय), लिङ्बु (भुटिया समुदाय)। बासुरी (नेपाली समुदाय)। कर्मा पालजोर भन्छन्, "रिक्तताले आवाज पैदा गर्छ, ध्वनि शून्यतामा यात्रा गर्छ।" यी उपकरणहरूबाट गुज्रिरहेको हावा पुस्तादेखि पुस्तामा हस्तान्तरण गरिएको छ, मानिसहरूलाई उनीहरूको गोष्ठीको सम्झना गराउँदै र उनीहरूलाई जगेडा गर्दै। केही यन्त्रहरू चाडपर्व वा अनुष्ठानहरूमा मात्र बजाइन्छ, जबकि अरूहरू सङ्गीतकारको विवेकअनुसार बजाउन सकिन्छ; केहि व्यक्तिगत रूपमा बजाउन सकिन्छ, जबकि केहि अन्य सामुहिक वाद्य यन्त्रको एक भाग हो (उदाहरणका लागी, नौमतिबाजा जो नौ नेपाली सङ्गीत वाद्ययंत्रको सङ्ग्रह हो)। वृत्तचित्र हाम्रो दैनिक जीवनमा लोक सङ्गीतको सर्वव्यापीता स्थापित गर्न सफल छ - त्यो उत्सव होस्, चाडपर्व, मृत्यु, जन्म, जीवनको सामान्य रीतिरिवाजमा, लोक सङ्गीतले सधैँ हाम्रो जीवनमा बाटो फेला पार्छ।

आज लोक सङ्गीत खोज्दा

विशेष गरी चाडपर्व र अन्य उत्सवहरूमा लोक सङ्गीत सुन्न धेरै सामान्य भएको भए तापनि यो दुर्लभ हुँदै गइरहेको छ। यसले हाम्रो परम्परागत संस्कृति र सम्पदाको क्रमिक क्षरणलाई पनि सङ्केत गरेको छ । यद्यपि, थोरै लोक सङ्गीतकारहरू, विशेष गरी सारङ्गी वादकहरू, अझै पनि विभिन्न छिमेकहरूमा वा सहर र सहरी क्षेत्रका निश्चित भागहरूमा घर-घर गएर क्लासिक धुनहरू बजाएको देख्न सकिन्छ। शरण गन्दर्भ, यस्तै एक लोक कलाकार हुन्; उनी नेपालका हुन् र आफ्नो सारङ्गी बजाएर जीवन निर्वाह गर्न दार्जिलिङ, गान्तोक जान्छन्। आफ्नो विरासतलाई जीवित राख्नाका लागि आफ्नो सङ्गीत बजाउन र त्यसबाट जीविकोपार्जन गर्ने प्रयास गर्ने धेरै सङ्गीतकारहरू मध्ये उहाँ एक हुनुहुन्छ। सरनका अनुसार पुरानो समयमा लोक सङ्गीतकारहरूले राजपरिवार/कुलीनताका सन्देशवाहकको रूपमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्थे। अहिले नेपाली समुदायले आफ्नो लोकसङ्गीतसँग सम्पर्क गुमाउँदै गएकाले बिर्सिएका धुन र सायद आफ्नो संस्कृति र सम्पदाको सम्झना गराउन सारङ्गी बजाउने गरेको उनी बताउँछन्।

“सारङ्गी रुदैछ पारी गाउँमा, 

बाँसुरीले सुसिल्दैछ रानी बनमा,

पन्चै बाजा नौमती राम्रो लाखौ साथीमा।

गन्दर्भ गाउँछन्।

अग्रगामी नेपाली लोक सङ्गीतका विद्वान तथा सङ्गीतकार झुमा लिम्बु विगत १० वर्षदेखि नेपालमा छिमेकी जातीय सङ्गीतको पुनर्स्थापनाका लागि प्रयासरत छन् । नेपाली समाजका अन्य सदस्यहरूसँग काम गर्दै, उनी समसामयिक श्रोताहरूलाई सान्दर्भिक र रमाइलो बनाउने उद्देश्यले नेपाली लोक वाद्ययन्त्रहरूलाई पुनर्जीवित र पुन: स्थापित गर्ने प्रयासमा संलग्न छिन्। नेपालको लोक सङ्गीतको सन्दर्भमा बोल्दै झुमा लिम्बु भन्छिन्, ‘लोक सङ्गीत भनेको सङ्गीत मात्र होइन, यो हाम्रो संस्कृति र पहिचानको अभिन्न अङ्ग हो । उनी थप विस्तार गर्छिन् कि "जब यो सङ्गीतको कुरा आउँछ, तपाईँले चाहानुभएका धेरै स्वादहरू पाउन सक्नुहुन्छ, त्यहाँ कुनै सीमा छैन। तर आफ्नो देशको सङ्गीतको प्रतिनिधित्व गर्ने कुरा गर्दा हामीले हाम्रो मौलिक नेपाली सङ्गीत र कलालाई देखाउनुपर्छ, जुन सङ्गीतलाई हामीले आफ्नै भन्न सक्छौँ त्यो लोक हो। मैले हामीलाई रिभर्स गियरमा राखेको होइन, बरु बिर्सिएको बाटोतिर डोर्‍याइरहेको छु।”

कर्मा पल्जोरले पनि औँल्याएझैँ, लोक सङ्गीतलाई थप पहुँचयोग्य र सान्दर्भिक बनाउने नयाँ प्रयासहरू भइरहेकाले सबै हराएको हुनसक्छ; उनी भन्छन्, ‘नेपाली सङ्गीतकार विपुल क्षेत्री, गौली भाइलगायत धेरै ब्यान्डले आफ्नो रचनामा लोक वाद्ययन्त्र प्रयोग गरेका छन् । उनी भन्छन्, ‘हाम्रा स्थानीय कलाकारहरूले बनाएका यी नयाँ गीतहरू सुन्नुहोस्। तिनीहरूको सङ्गीतमा हाम्रो जराको सङ्केत छ। यी गीतहरूमा लोक वाद्य यन्त्रहरू समेटिएका छन्, तिनका तारहरू यता-उता खिचिएका छन्। सारङ्गीको स्वर नरम छ तर बजाइन्छ, मानौँ यी वाद्यहरू आफ्नो गौरवसित फुल्न खोजिरहेका छन्।”