टिस्टा अब बग्दैन

प्रख्यात नेपाली लेखक एम एम गुरुङले एक पटक नदीको बारहमासे बहाउको सेरोफेरोमा पूर्वी हिमालयको दैनिक जीवनका कथाहरू बुनिएका कथाहरू रहेको ‘टिस्टा बग्छ सधैँ जस्तो’  शीर्षकको कथा सङ्ग्रह लेखेका थिए। आज टिस्टा नदीको वरपर र आसपासका क्षेत्रमा भएका अभूतपूर्व विकासका गतिविधिलाई हेर्दा यस्तो उपाधि दिनु अनुपयुक्त हुनेछ । कुनै समय सिक्किम र उत्तर बङ्गालको जीवनरेखा मानिने टिस्टाको बाँध बनेपछि ‘तिस्ता बग्दैन सधैँ जस्तो’ भन्ने उपयुक्त उपनाम हुनेछ। यो यसको मार्ग परिवर्तन होइन तर जानाजान टिस्टाको बाँधले पारिस्थितिक प्रणालीमा धेरै परिवर्तनहरू ल्याएको छ।धेरै दशक बाँध निर्माण गरेपछि पनि यस क्षेत्रमा नयाँ पूर्वाधार परियोजनाहरू कार्यान्वयन भइरहेका छन्, सेभोक-रम्फू रेलवे परियोजना सबैभन्दा पछिल्लो हो। यसले टिस्टा र यसका सहायक नदीहरू - रङ्ली, रेसी, रम्फू, रङ्गीत, रेल्ली र रियाङमा प्रजनन र बसोबास गर्ने धेरै माछाहरू लोप भएको छ। सबै नियम–कानुन मिचेर यी पूर्वाधार आयोजनाबाट उत्पन्न हुने फोहोरको गैरजिम्मेवार व्यवस्थापनले प्राधिकरणको उदासीनता देखाउँछ । यो आलेखले यो उदासीनतालाई समयमै सम्बोधन नगर्ने हो भने यसले टिस्टा नदीलाई क्रमशः विनाशतर्फ लैजान्छ भन्ने तर्क गर्दछ। यस्तो अवस्थाले नदीसँग जोडिएका मानिसहरूको पुरातन चलनलाई पनि क्षतविक्षत बनाउनेछ।उत्तर बङ्गालको कालेबुङ जिल्लामा विशेष ध्यान केन्द्रित गर्दै यस लेखले नाजुक वातावरणमा पर्ने असरलाई बेवास्ता गर्दै सीमा क्षेत्रमा पूर्वाधार विकास गर्ने देशको निरन्तर र अतृप्त अभियानले विकासको नाममा कार्यान्वयन भइरहेकाले जनतालाई कसरी हानि पुर्‍याइरहेको छ भन्ने कुराको चर्चा गरेको छ।

टिस्टा भारत र तिब्बत बिचको पाहुन्री हिमनदीमा समुद्री सतहबाट २३,०३६ फिटको उचाइमा उत्पत्ति हुन्छ। सिक्किम राज्य भरि धेरै रमणीय घाटीहरू र भन्ज्याङहरू पार गरेपछि, यो कालेबुङ सहरको क्षेत्राधिकारमा पुग्छ जहाँ यसले यसका धेरै सहायक नदीहरू र  भँगालोहरूमा मिल्छ, जसमा प्रमुख हुन्- रम्फू, रङ्गीत, रेल्ली, रङ्ली, रेसी र रियाङ। यस क्षेत्रमा पूर्वाधार परियोजनाहरूको निर्माणमा वृद्धि भएपछि नदीको भव्य पारिस्थितिकी र समृद्ध मत्स्य विविधता अब आर्थिक स्रोतमा सिमित भएको छ। बाँधहरूले पर्याप्त विनाश निम्त्याएको छ र सम्पूर्ण नदीको इकोसिस्टमको अस्तित्वलाई खतरामा पारेको छ, अब नयाँ सेवोक- रम्फू रेलवे परियोजनाले परीक्षा थपिरहेको छ।

सम्पूर्ण टिस्टा बेसिन इन्डो-म्यानमार जैव विविधता हटस्पटको अपरिहार्य क्षेत्र हो र यी निर्मित पूर्वाधार परियोजनाहरूले यस जैविक विविधतालाई कमजोर बनाउँदैछ।

टिस्टा नदी बेसिनका जलचर प्रजातिका प्रख्यात अधिकारी श्री शेन भन्छन् कि उनका हजुरबुवाको पुस्ताले टिस्टा नदीमा गुलाबी डल्फिन देखेका थिए। कतिपय स्थानीयले पनि यो दुर्लभ प्रजातिलाई नदीमा देखेका छन्, र यसलाई मायापूर्वक सम्झन्छन्।

"पाठ, छवि, र अनुष्ठानहरूमा मूर्त सांस्कृतिक स्मृतिले समाजको आत्म-छविलाई स्थिर र अभिव्यक्त गर्ने कार्य गर्दछ" (असमन् र ज्यापिक्ला, १९९। : १३२)। सांस्कृतिक सम्झनाहरू वर्तमानतिर एक ठुलो पूर्वाग्रह छ र सार्वजनिक रूपमा प्रदर्शन गर्दा तिनीहरूले ठुलो शक्ति र अर्थ प्राप्त गर्छन्। मिडलटन र डेरेक (१९९०) ले त्यस्ता अभ्यासहरूलाई 'सामूहिक सम्झना' भन्छन्, जबकि फेन्ट्रेस र विकम्यान (१९९२) यसलाई 'सामाजिक स्मृति' भन्छन्। यसले समूहहरूका लागि महत्त्वपूर्ण स्रोतहरू प्रदान गर्दछ जसको माध्यमबाट पहिचानहरू गठन गरिन्छ (ओलिक र रोबिन्स १९९८: १३३)। लोककथा, चाडपर्व, रीतिरिवाज र कथाहरूमा नदीको रूपमा पहिचानको निर्माण प्रस्ट हुन्छ। अविरल निर्माण कार्यका कारण जनताको सांस्कृतिक कल्पना र नदीप्रतिको लगाउमा समेत असर परेको छ। जलविद्युत उत्पादनका लागि टिस्टा नदीको बाँध १९७५ मा पश्चिम बङ्गाल सरकारले सिलगढी नगरपालिकालाई पिउने पानी आपूर्ति गर्न र गजलडोबामा जलविद्युत उत्पादन गर्न छवटा उत्तरी जिल्लाहरूमा नयाँ सिँचाइ योग्य भूमि निर्माण गर्दा सुरु भएको थियो। त्यस पछि, यसको अधिकांश जलग्रहण क्षेत्रलाई बाँध हालेर नदीमा ब्यारेज र बाँधहरूको श्रृङ्खला बनाइएको छ। हाल, उत्तर बङ्गाल र सिक्किममा, विभिन्न चरणहरूमा लगभग ४७ जलविद्युत विकास परियोजनाहरू छन्। मानव उपभोगका लागि जलविद्युत शक्ति प्रयोग गर्न बाँध-निर्माण गतिविधिको यो गतिले यस पाहाडी नदीमा बस्ने जलचर प्रजातिहरूमा गम्भीर गिरावट ल्याएको छ।

यो सबै टिस्टा नदीमा बाँधको सुरुवातबाट सुरु भयो जसले माछा प्रजातिहरूको बसाइँसराइमा बाधा पुर्‍यायो। यी माछाहरू प्रजननका लागि यसका सहायक नदीहरूमा पुग्ने मुख्यमार्गको रूपमा टिस्टा नदी प्रयोग गर्छन्। मनसुन सुरु हुनु अघि, प्रवासी माछाहरू आफ्नो प्रजनन स्थलहरूमा माथिल्लो भागमा जान्छन्। एक पटक मनसुन सुरु भएपछि, सहायक नदीहरूमा पानीको स्तर बढ्छ र र्यापिडहरू र झरनाहरू सिर्जना गर्दछ, जसले माछाको अन्डाहरूका लागि प्राकृतिक ह्याचरीको रूपमा काम गर्दछ। स्थानीयहरूले यस चहलपहललाई उभौँली (अप्रिलदेखि जुन,) भन्छन्, अन्डा पारिसकेपछि यि साना नदीहरूमा बच्चाहरू रहन्छन्, यिनीहरूले यि बच्चाहरू सामान्य-वयस्कका रूपमा हुर्काउन नर्सरीको रूपमा सेवा पुर्‍याउँछन्। यो सम्भव छ किनभने मनसुन पछि सहायक नदीहरूको वेग र गहिराई एकदमै कम हुन्छ र नदीको तापक्रम अलिकति बढ्छ, जसले बच्चालाई बाँच्न र बढ्न अनुमति दिन्छ। उँधौली (अक्टोबर देखि जनवरी) को समयमा, सहायक नदीहरू धेरै सानो र टिस्टाको पानी धेरै चिसो भएकाले वयस्क माछाहरू तलको खोलामा यात्रा गर्छन्, त्यसैले तिनीहरू तलको तराई र न्यानो पानीमा जान्छन्। स्थानीयहरूको कल्पना आन्तरिक रूपमा यी जलीय जीवहरूसँग जोडिएको छ। तिनीहरूको आवागमन गहिरो रूपमा अवलोकन गरिन्छ र तिनीहरूको आगमन र प्रस्थान मानिसहरूका लागि महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक महत्त्व राख्छ। तर, नदीको बाँधले गर्दा यी माछा प्रजातिहरूको बसाइँसराइमा ठुलो बाधा पुगेको छ जसले गर्दा कुनै समय टिस्टामा बसोबास गर्ने धेरै प्रजातिहरू लोप हुन पुगेका छन्। बाँध निर्माण हुन थालेपछि निर्माण कम्पनीलाई माछाको सिँढी बनाउन निर्देशन दिइयो तर विभिन्न माछाका प्रजातिका बारेमा कुनै पूर्व अनुसन्धान नगरी नै बनाइयो । सामान्य सीढीहरू निर्माण गरिएका छन् जुन केही माछाहरूका लागि पहुँचयोग्य छन्, तर गुन्च (बगारियस यारेली), जलकपुर (क्लुपिसोमा मोन्टानम), र टिस्टा नदीका क्याटफिसहरू जस्ता सुस्त गतिमा चल्ने माछाहरूका लागि शून्य पहुँच प्रदान गर्दछ। यो लोकोमोटोरी अवरोधका कारण यी दुवै प्रजातिहरू अहिले यस क्षेत्रबाट लोप भइरहेका छन्। साथै, मेगाफौना (५० किलो भन्दा माथिको शरीरको तौल) माछाको सीढीहरू समायोजन गर्न धेरै सानो भएकाले स्थानान्तरण गर्न सक्षम छैनन्। अन्य विभिन्न प्रजातिका माछाको जनसङ्ख्या पनि तीव्र गतिमा घट्दै गएको छ। गोल्डेन महसीर (पुटिटोरा टोर) एक लोपोन्मुख प्रजाति, सबैभन्दा कठिन ताजा पानीमा खेल्ने माछा (नुन पानीको खेल माछा टार्पोन जस्तै उच्च सम्मानमा राखिएको) भनेर चिनिने ठुलो साइप्रिनिड, टिस्टा नदी बेसिनमा बस्छ र यसको जनसङ्ख्या क्रमशः घट्दै गएको छ। नयाँ बाँध निर्माण भइरहेको छ । गोल्डेन महसीर एक संवेदनशील प्रजाति हो जसले परिमार्जित पानीको वातावरणलाई मुश्किलले सहन सक्छ। यो पछिल्लो शताब्दीमा रेकर्ड गरिएको यसको लम्बाइमा भएको कमी, आकार संरचना (युवा/अपरिपक्व व्यक्तिहरूको प्राबल्य), र यसको टिस्टा नदी प्रणालीभरीको वितरण दायराहरूमा फैलिएको क्याचमा कम सेयर (४०-५०% बाट ५% सम्म) बाट स्पष्ट हुन्छ।

सन् २०१३ मा टिस्टा III जलविद्युत परियोजना निर्माण गरिएको थियो, जसले सिक्किमतर्फ माछाको पलायनलाई असर गर्‍यो। यस बाँधको तल रेल्ली र रियाङ नदीहरू छन्। रियाङ टिस्टाको सबैभन्दा ठुलो सहायक नदीमध्ये एक हो र माछाका लागि सबैभन्दा ठुलो संरक्षित प्रजनन स्थल र नर्सरी हो। तर, सन् २०१६ मा कालीझोडा बाँध बनेपछि स्थिति फेरिएको छ।

रिचार्ड सेनले विगत दुई दशक यता टिस्टा नदी बेसिन र त्यहाँका बासिन्दाको संरक्षणमा काम गरिरहेका छन्। उनी कालेबुङ बाहिरका विभिन्न संस्थाहरु जस्तै ‘पाइला’ र ‘हिमालयन एङ्गलर्स कन्जर्भेसन ट्रस्ट’ (H.A.C.T) सँग सम्बद्ध सचेत स्थानीयहरूको समूह हो जसले संरक्षणको ‘क्याच एन्ड रिलिज’ विधि अभ्यास गराउँछ र सिकाउँछ।

रम्फू-सेभोक रेलवे परियोजनाले विनाशकारी रियाङ नदीको कफिनमा अन्तिम काँटीको रूपमा काम गर्‍यो।

त्यहाँ तिनवटा बिन्दुहरू छन् जहाँ निर्माण एजेन्सी इरकोन (इन्डियन रेलवे कन्स्ट्रक्सन इन्टरनेसनल लिमिटेड) ले रियाङ नदीमा फोहोर फालिरहेको छ- लोहापुल माथि रोङचोङ, त्यसपछि रम्बी र रियाङ बजार माथि। यी तिन वटा बिन्दुमा निर्माणबाट निस्कने हिलो र फोहोर बिना प्रशोधन गरी नदीमा फाल्ने गरेको छ। यसबाहेक यस आयोजनाका लागि पहिल्यै भत्किएको परिदृश्यलाई नोक्सान पुर्‍याउने पाहाडलाई ब्लास्ट गरी १४ वटा सुरुङ निर्माण भइरहेको छ । रिचार्ड सेनका अनुसार रियाङ नदी पूर्णरुपमा ध्वस्त भएको भन्दै उनले अन्य स्थानीयसँग मिलेर ‘पश्चिम बङ्गाल प्रदुषण बोर्ड’मा उजुरी दिएका थिए । तर उनीहरुले अहिलेसम्म कुनै प्रतिक्रिया पाएका छैनन् । राज्य निकायको उदासीनताले झन् जटिलता निम्त्याउँदै अवस्था बिग्रँदै गएको छ । यस्तो अवस्थामा ठुला पूर्वाधार आयोजनाको हमलाबाट घर बचाउन जनता कहाँ जाने ? अन्ततः यी आयोजनाबाट कसलाई फाइदा हुन्छ र राज्य किन उदासीन रहन्छ भन्ने कुरा बुझ्न जरुरी छ ।

टर्कीको सिमसारमा उनको अनुसन्धानमा, क्याटेरिना स्कारामेलीले देखाउँछन् कि कसरी पूर्वाधारहरू बाह्य मात्र होइनन् तर मानव इकोलोजीहरू भन्दा बढी उत्पादन र अस्तित्वमा छन् (Scaramelli, 2019)। तसर्थ, हिमालय क्षेत्रमा पूर्वाधारको सृजनालाई मानव र अन्य जीवहरू बिचको बढ्दो अन्तरक्रियाको सन्दर्भमा बुझ्नुपर्छ जुन तिनीहरूको वरपरका भाग हुन्। अन्य ठाउँहरू भन्दा फरक, हिमालयसँग तिनीहरूको वातावरणसँग व्यवहार गर्ने जटिल तरिका छ, विभिन्न प्रकारका प्रतिबन्धहरू र निषेधहरू, साथै सह-अस्तित्व (De Maaker, 2021)। थप रूपमा, हिमालयमा मानवीय दबाउको प्रकृति पनि उत्तिकै जटिल छ किनकि "जमिनसँगको संलग्नता" (तामाङ, २०२३) को सन्दर्भमा प्रकृतिसँग मानिसको सम्बन्धलाई ध्यानपूर्वक बुझ्न आवश्यक छ। यस सन्दर्भमा, एन्थ्रोपोसिनको विचार बुझ्न महत्त्वपूर्ण छ जुन आजको तुलनात्मक रूपमा विवादित अवधारणा हो। प्रकृतिसँग मानिसहरूको संलग्नताले प्रजातिहरूको अस्तित्वलाई परिवर्तन गरेको छ। वन फँडानी र नदीको प्राकृतिक प्रवाहमा हस्तक्षेपका कारण मानवीय प्रकोपले धेरै विनाश निम्त्याएको छ । चक्रवर्ती (२००९) ले 'द क्लाइमेट अफ हिस्ट्री: फोर थेसिस' मा मानववंशीय जलवायु परिवर्तनको आगमनले "प्राकृतिक इतिहास र मानव इतिहास बिचको युगौँ पुरानो मानवतावादी भिन्नताको पतन" भनी प्रस्ताव गरेका छन्। मानिस अब जैविक एजेन्ट मात्र रहेन, भूवैज्ञानिक एजेन्ट पनि बनेका छन्। वनस्पति र जीवजन्तुमा मानव गतिविधिको प्रभाव यति व्यापक छ कि यो अपरिवर्तनीय भएको छ। यसरी नाजुक भौगोलिक भूभागमा राज्यले टिस्टा नदीमा बाँध बनाउने र सडक र रेलमार्ग निर्माण गर्ने प्रयासले प्राकृतिक वातावरणलाई तहसनहस पारेको छ र नदीमा बसोबास गर्ने जीवजन्तुको जीवन पद्धति नै परिवर्तन भएको छ । टिस्टाको किनारमा बनेको एनएच १० मा यात्राले अवस्थाको बारेमा विलाप गर्न आह्वान गर्दछ। यस क्षेत्रका मानिसहरूका लागि, यो सिक्किम र कालेबुङलाई देशको बाँकी भागमा जोड्ने एक मात्र सडक हो। यो सडकमा हुने बारम्बार र लामो ट्राफिक जामले सधैँ हैरानी ल्याएको छ। भर्खरै आएको बाढीका कारण राष्ट्रिय राजमार्ग १० का मल्ली, गेलखोला र लिखु भिरका ठुला भागहरु बगेका छन् । बाँधले पानीको सतह बढेपछि केही समययता टिस्टाको  पानी राष्ट्रिय राजमार्ग १० मुनि पसिरहेको छ । खोलाको बाँधले बिस्तारै राजमार्गलाई निल्दै गइरहेको छ।

३ अक्टोबर २०१३ -को रातमा, "ग्लेसियल लेक आउटबर्स्ट फ्लड (GLOF)" -को कारणले चुङ्थाङ बाँध बग्यो, जसले यस क्षेत्रमा पूर्ण विनाश निम्त्यायो र धेरैको ज्यान लियो र व्यापक रूपमा सम्पत्ति नोक्सान गर्‍यो, त्यसपछिको परिणाम निरन्तर महसुस भइरहेको छ। यो बाँध १२०० मेगावाटको ‘टिस्टा स्टेज III जलविद्युत आयोजनाको एक हिस्सा हो र २०१७ मा सञ्चालनमा आएको हो। विपत्तिलाई प्राकृतिक भन्नु गलत हुनेछ, बरु यो विकास र बृद्धिको नाममा पाहाडलाई निरन्तर खोक्रो (बाँधमा पानी पुर्‍याउनलाई धेरै सुरुङहरू निर्माण गर्ने) बनाइनुको परिणाम हो । भारतको बढ्दो जनसङ्ख्याको आवश्यकता पुरा गर्न मेगा इन्फ्रास्ट्रक्चरको सृजना मार्फत मानवीय हस्तक्षेपले हिमालय क्षेत्रमा सबै दुखद परिणामहरू निम्त्याइरहेको छ। यी जलविद्युत आयोजनाहरूको निर्माणको विरुद्धमा धेरै विरोधहरू भएका छन्, जसलाई कुनै पनि परिकल्पनाले सफा इन्धन भन्न सकिँदैन। तर, राज्य र यसका एजेन्सीहरूले टोकनवादको माध्यमबाट जनताको प्रतिरोधलाई राजनीतिकरण गर्न खोजेका छन् । बाँध निर्माणसँगै रेलवे निर्माणजस्ता अन्य पूर्वाधार आयोजनाले पनि कमजोर हिमाली क्षेत्रको पारिस्थितिक सन्तुलनमा खलल पुर्‍याइरहेको छ । टिस्टा नदीका विभिन्न भागमा पानी सुक्दै जाँदा जलचर लोप हुनु विनाशको प्रमाण हो। रिचार्ड सेन हालैको प्रकोप पछि माछाको सङ्ख्या नाप्नका लागि तिन दिन (२७_२९ अक्टोबर, २०२३) का लागि रियाङ नदीमा थिए। उनले फेला पारे कि सङ्ख्या एकदमै घटेको छ - लगभग ८०% माछा नष्ट भएको छ। अक्टोबर ४ मा चुङथाङमा भएको हालैको प्रकोपले पुराना एङ्गलरहरूको सम्झनालाई ताजा गराएको छ जसले सन् १९६८ मा (अचम्मको कुरा यही मितिमा अर्थात अक्टोबर ४ तारिखमा) यस्तै प्रकोप भएको बताएका थिए, “यसका लागि माछा प्रजातिको सङ्ख्या सामान्य गर्न करिब १०-१५ वर्ष लाग्यो।" अहिले भर्खरै आएको बाढीले पहिलेको भन्दा धेरै ठुलो मात्रामा बाढी आएको छ र टिस्टा नदीमा बाँधहरूको सङ्ख्या बढ्दै गएको छ भने माछाको सङ्ख्या सामान्य हुन कति समय लाग्छ वा कहिले हुने हो कसैलाई थाहा छैन। ठुला पूर्वाधार निर्माणको भग्नावशेष र हिलोको विसर्जनसँगै टिस्टा तीव्र गतिमा मर्ने क्रममा छ। जलीय र स्थलीय दुवै जीवजन्तुको सम्पूर्ण दायराले नतिजाको सामना गरिरहेको छ। यसरी, एक प्रकारको पूर्वाधार अर्कोमाथि गरिएको क्षतिमा निर्माण भइरहेको छ र यो दुष्चक्र रोकिएको थाहा छैन। तसर्थ हिमाली सिमानाको नाजुक क्षेत्रमा पूर्वाधार विकासको वातावरणीय प्रभावलाई बुझेर त्यससँग सम्बन्धित आकांक्षी विकास विमर्सलाई विखण्डन गर्न जरुरी छ।

      सन्दर्भहरू:

1. आनन्द, एन. (२०२३)। एन्थ्रोपोसिया: प्लानिङ फ्युचर इकोलोजिस इन् मुम्बैस वेट्सकेप्स। इन्भायोरोमेन्ट एन्ड प्लानिङ डी: सोसाइटी एन्ड स्पेस, ० (0)।  https://doi.org/10.1177/02637758231183439
2. आसमान, जे, एन्ड जाप्लिका, जे (१९९५)। कलेक्टिभ मेमोरी एन्ड कल्चरल आइडेन्टिटी। न्यु जर्मन क्रिटिक, न. ६५, १२५-१३३
3. चक्रवर्ती, डी (२००९)। द क्लाइमेट अफ हिस्टोरी: फोर थेसिस। क्रिटिक्ल इन्क्वाइरी, ३५ (२), १९७-२२२ ।   https://doi.org/10.1086/596640
4. फेन्ट्रेस, जे एन्ड सी विकम्यान। (१९९२)। सोसियल मेमोरी। अक्सफोर्ड, युके: ब्ल्याक्वेल।
5. माकेर, एरिक डे। (२०२१)। रिवर्किङ कल्चर: रिलेटेडनेस, राइट्स एन्ड रिसोर्सेस इन् गारो हिल्स, नर्थ इस्ट इन्डिया। अक्सफोर्ड एन्ड न्यु योर्क: अक्सफोर्ड युनिभर्सिटी प्रेस।
6. ओलिक, जे के एन्ड रोबिन्स, जे (१९९८)। सोसियल मेमोरी स्टडिज: फर्म “कलेक्टिभ मेमोरी” टु द हिस्टोरिकल सोसियोलजी अफ नेमोनिक प्र्‍याक्टिसेस। एनुवल रिभ्यु अफ सोसियोलजी, २४, १०५-१४०।
7. स्कारमेल्ली, सी (२०१९) द डेल्टा इज डेड: मोरल इकोलजिस अफ इन्फ्रास्ट्रक्चर इन् टर्की। कल्चरल एन्थ्रोपोलजी, ३४ (३): ३८८-४१६।
8. तामाङ्ग, एस एन्ड किप्गेन, एन (२०२३)। ‘ल्यान्ड’ एज अ साइट अफ कन्टेस्टेसन: एम्पायर, आइडेन्टिटी, एन्ड बिलोङ्गिङ इन् द दार्जिलिङ हिमालयाज। एथ्निसिटिज, २३(२), २१३-२३४।  https://doi.org/10.1177/14687968221101400