भरिया जीवन र सार्वजनिक स्थान: दार्जिलिङ बजारका महिला भरियाहरू

फेब्रुअरी २०२२ को एउटा चिसो दिउँसो, म फिल्डवर्कका लागि दार्जिलिङ बजारको बिच गल्ली पुगेँ। महिला भरियाहरूको समूह पसलबाहिर पर्खिरहेका थिए, कोही बन्द सटर अगाडि बसिरहेका थिए, कोही आफ्नो परिवारसँग भिडियो कलमा र कोही भारी बोक्न ग्राहकलाई पछ्याइरहेका थिए। आफ्नो जीवनको बारेमा कुरा गर्न चाहनुहुन्छ भनेर सोध्दा एउटी महिलाले भनिन्, “सकिन्छ नि, किन सकिँदैन?" यो मेरो विगतका फिल्डवर्क प्रयासहरूको तुलनामा एउटा अलग अनुभव थियो। पहिले महिलाहरूले हिच्किचाउँदै  "बोल्न त आउँदैना" भन्ने जवाब दिन्थे। बोल्ने महिला ३५ वर्षीया एन थामी थिइन् । उनी नेपालको वाग्मती प्रदेश (कालिञ्चोक, दोलखा)-की आप्रवासी भरिया हुन् । थामीको १७ वर्षको उमेरमा विवाह भएको थियो र उनका दुई छोरी छन्। सन् २०१२ मा, उनका श्रीमानको कमाई अपर्याप्त भएको कारण परिवार दार्जिलिङमा बसाइँ सरेको थियो। सुरुमा घरको परिचारिकाको काम गरिन् तर ज्याला कम भएकाले त्यो काम गर्न छाडिन्। थामीका श्रीमान् पनि भरिया हुन्, जसले विवाहअघि दार्जिलिङमा काम गरेका थिए। धेरै प्रवासी भरिया दम्पतीहरूमा यो एक व्यापक ढाँचा हो, श्रीमानहरू सानै उमेरमा कामका लागि पलायन हुन्छन्, जबकि महिलाहरू विवाह पछि मात्र बसाइँ सर्छन्। दुवै जोडी अझै काम गर्छन् तर घरेलु कामका लागि भने थामीमाथि पुरै जिम्मेवारी छ - उनका छोरी र श्रीमानले कहिलेकाहीँ मद्दत गर्छन्। भाररी बोक्न गाह्रो भए पनि छोरीहरूलाई भरियाको काम गर्न नदिनाका लागि र राम्रो शिक्षा दिनलाई उनले काम गरेको कुरा उनले साझा गरिन्।

आफ्नो जीवनको बारेमा कुरा गर्न चाहनुहुन्छ भनेर सोध्दा एउटी महिलाले भनिन्, “सकिन्छ नि, किन सकिँदैन?" यो मेरो विगतका फिल्डवर्क प्रयासहरूको तुलनामा एउटा अलग अनुभव थियो। पहिले महिलाहरूले हिच्किचाउँदै  "बोल्न त आउँदैना" भन्ने जवाब दिन्थे। बोल्ने महिला ३५ वर्षीया एन थामी थिइन् ।

 पूर्वी हिमालयमा, परापूर्वकालदेखि मानिसहरूले भारी बोक्ने एक सामाजिक-सांस्कृतिक अभ्यास हो। यो संस्कृति धेरै कम भएको छ, तर भरियाहरूमा यो निर्भरता अझै पनि अवस्थित छ जहाँ मानिसहरू टेक्नोलोजीमा भरोसा गर्न सक्दैनन्। दार्जिलिङ पाहाडहरू, सडक र रेलमार्गहरूसँग राम्ररी जडित भए तापनि भू-भागले घेरिएको छ जहाँ यातायातका निश्चित रूपहरू पुग्न सक्दैनन्, जसले भरियाहरूलाई भारी बोक्ने मुख्य विकल्प बनाउँछ। धेरै प्रवासी महिलाहरूले आफ्नो जीविकाका लागि दार्जिलिङ बजारमा भारी बोक्छन्। अन्तर्वार्ताको क्रममा, पसलले थामीलाई ४० रुपैयाँमा ग्राहकको भारी बोक्न बोलायो। उनले तुरुन्तै आफ्नो नम्लो उठाइन्, साथमा हिँड्ने मेरो अनुरोधलाई सहजै स्वीकार गरिन्। थामीले सब्जी लाइनबाट सिंहमारी ट्याक्सी स्ट्यान्डसम्म ६० किलो टमाटर बोकेका थिए; तिनले तिनीहरूलाई गाडीमा लोड पनि गर्नुपर्‍यो। आफ्नो कार्यस्थलमा फर्कने क्रममा, हामीले अर्को महिला भरिया एम. के. थामीसँग (४० वर्ष) भेट्यौँ।उनीहरूले थामी भाषामा कुराकानी गरे, मैले उनीहरूलाई पछ्याएँ।

धेरै अवरोधका बाबजुद पनि आत्मनिर्णय र गरिबीले विवश महिलाहरू यो रोजगारीमा प्रवेश गरिरहेका छन् । महिला भरियाको यो बढ्दो उपस्थितिले पूर्वी हिमालयमा लैङ्गिक, श्रम र सार्वजनिक स्थानबिचको अन्तरसम्बन्धलाई प्रकाश पार्छ।

पुरुष र महिला दुवै भरिया छन्, तर पुरुषको सङ्ख्या महिलाभन्दा बढी छ। धेरै कारणहरूले यो असमान संरचनालाई निम्त्याएको छ, जसमध्ये एउटा 'श्रमको लैङ्गिक गतिशीलता' हो। उदाहरणका लागि, यदि हामीले एन.थामीलाई हेर्‍यौँ भने, उनी विवाहपछि मात्र बसाइँ सरिन् भने उनका श्रीमान पहिले नै बसाइ सरेका थिए। अन्तर्वार्ता लिने सबै महिलाका लागि यो समान थियो। यसबाहेक, केही सामाजिक र सांस्कृतिक अवरोधहरूले महिलाहरूलाई भरिया हुनबाट बाधा पुऱ्‍याउँछ, भारी बोक्ने काम पुरुषको भनेर मानिन्छ। धेरै अवरोधका बाबजुद पनि आत्मनिर्णय र गरिबीले विवश महिलाहरू यो रोजगारीमा प्रवेश गरिरहेका छन् । महिला भरियाको यो बढ्दो उपस्थितिले पूर्वी हिमालयमा लैङ्गिक, श्रम र सार्वजनिक स्थानबिचको अन्तरसम्बन्धलाई प्रकाश पार्छ। मेरो लेखले दार्जिलिङ बजारको ‘लैङ्गिक स्थानमा’ काम गर्ने प्रवासी महिला भरियाहरूको एउटा सानो समूहमार्फत यस सम्बन्धलाई बुझ्न खोजेको छ।

को हुन् भरियाहरू?

पाहाडी मजदुर, जसको जीविकोपार्जन दार्जिलिङ पाहाडमा भारी बोक्ने हो, तिनीहरूलाई स्थानीय रूपमा भरिया, कुल्ली, नाम्ले, आदि भनेर चिनिन्छ। भरियाहरू प्रायः नेपालको आफ्नो पाहाडी गाउँहरूबाट बसाइँ सर्छन्। शर्मा (२०१८)- ले तिनीहरूलाई 'सबल्टर्न मानव शरीर' भनेर सम्बोधन गरेको छ । हरेक दिन, भरियाहरू ग्राहकहरू खोज्ने आशामा सडक छेउमा वा पसलहरू अगाडि कुर्छन्। यी तोकिएका ठाउँहरू जसले  तिनीहरूको कार्यस्थानको रूपमा सेवा पुर्‍याउँछन्, त्यहीँ तिनीहरूले आफ्नो नम्लोहरू झुन्ड्याउँछन् र ग्राहकहरूको प्रतीक्षा गर्छन्र।

पाहाडी मजदुर, जसको जीविकोपार्जन दार्जिलिङ पाहाडमा भारी बोक्ने हो, तिनीहरूलाई स्थानीय रूपमा भरिया, कुल्ली, नाम्ले, आदि भनेर चिनिन्छ। दार्जिलिङ पाहाडको श्रम बजारमा पुरुषको तुलनामा थोरै सङ्ख्यामा रहे पनि महिला भरियाहरू महत्त्वपूर्ण हिस्सा बन्दै गएका छन् ।

दार्जिलिङ पाहाडको श्रम बजारमा पुरुषको तुलनामा थोरै सङ्ख्यामा रहे पनि महिला भरियाहरू महत्त्वपूर्ण हिस्सा बन्दै गएका छन् । धेरै पहिलो पुस्ताका महिला प्रवासी छन् जो गरिबी र ऋणको कारण आफ्ना भरिया पतिहरूसँग आइपुगेका छन्। नेपालमा दशक लामो (१९९६-२००६) माओवादी विद्रोहका कारण केही महिलाहरू पनि बसाइँ सरेका थिए । सुरुमा केही महिलाहरूले घरेलु कामदारको रूपमा काम गरे तर कम पारिश्रमिक भएकाले उनीहरूले भरियाको रूपमा काम गर्ने निर्णय गरे। कतिपय महिलाले प्रत्यक्ष रूपमा भरियाको काम गर्न थाले । धेरै जसोले आफ्नो आम्दानीलाई श्रीमानको आयको पूरक ठान्छ। यद्यपि, केही भरियाहरू (विधवा/विछोडिएका) घरपरिवारको एकमात्र कमाउनेहरू पनि छन । जब तिनीहरूका श्रीमानहरू घर जान्छन्, महिलाहरू कार्यरत रहन्छन् र बच्चाहरूको हेरचाहमा रहन्छन्। थामीका श्रीमान् बारम्बार उनको गाउँ जान्छन्, जबकि उनी भर्खरै आठ वर्षपछि आफ्ना आमाबुवालाई भेट्न गएकी थिइन्। उनको भ्रमण एक महिना चल्यो, र उनलाई अब कहिले फेरि भेट हुन्छ भन्ने थाहा छैन।

लैङ्गिक कार्य र सार्वजनिक स्थान

यो खण्डले भारी बोक्ने काम र 'लैङ्गिक सार्वजनिक स्थान' बिचको सम्बन्धको जाँच गर्दछ। यसले कार्यस्थलहरू छुट्याउनमा कसरी लिङ्गले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ भनेर अन्वेषण गर्छ। यसलाई सब्जी लाइनमा महिला भरियाहरूको ठुलो केन्द्रीकरणलाई हेरेर मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ। तर, चौरस्तामा गोयन्का पेट्रोल पम्प र गोरखा भवन जस्ता अन्य कार्यस्थलहरू छन्, जहाँ महिला र पुरुष दुवैले काम गर्छन्।  यसबाहेक, महिलाहरूको प्रजननको थप जिम्मेवारी, निश्चित घन्टाहरूमा हिँड्नुडुल्नुको प्रतिबन्ध, र सार्वजनिक स्थानमा उनीहरूको सहभागिताका लागि सम्झौता आदि पनि प्रस्तुत गरिएको छ।

डेभ (२०२३) -का अनुसार 'लैङ्गिक स्थान' भनेको  प्राय: अन्य लिङ्गको वर्चस्वपूर्ण उपस्थितिका कारण एक वा धेरै लिङ्ग समूहहरूलाई बुझ्न, खोज्न र ओगट्न गाह्रो हुने ठाउँ हो। सबै वा धेरैजसो महिलाहरूले यो अनुभव गर्छन्।

सार्वजनिक स्थान सामान्यतया उत्पादन स्थलको रूपमा लिइन्छ र पुरुषहरूको हो, जबकि निजी स्थानलाई महिलाहरूको प्रजनन क्षेत्र मानिन्छ। 'स्पेस' को यो बुझाइले विशेष पेशामा लिङ्गको संलग्नतालाई प्रभाव पार्छ भन्ने कुरो सिवाच (२०२०)-ले दर्शाएका छन्। डेभ (२०२३) -का अनुसार 'लैङ्गिक स्थान' भनेको  प्राय: अन्य लिङ्गको वर्चस्वपूर्ण उपस्थितिका कारण एक वा धेरै लिङ्ग समूहहरूलाई बुझ्न, खोज्न र ओगट्न गाह्रो हुने ठाउँ हो। सबै वा धेरैजसो महिलाहरूले यो अनुभव गर्छन्।

भरियाको काम कुनै देखिने बाधाहरू नरहेको अनि खुला जस्तो देखिन्छ, तर पनि सडकमा काम गर्नु धेरै जसो महिलाहरूका लागि चुनौती हो जसले नेपालमा आफ्नो गाउँ बाहिर कहिल्यै काम गरेका हुँदैनन्। सिवाच (२०२०: ४३) थप्छन् "सडक एक सार्वजनिक स्थान हो जहाँ सामाजिक मान्यताहरू प्रकट र प्रदर्शित हुन्छन्।" 'सार्वजनिक ठाउँ', यहाँ सडकलाई, दुई लिङ्गले कसरी प्रयोग गर्ने वा लिने भन्नेमा सांस्कृतिक अवरोधहरू छन्। महिला भरियाहरूका लागि केही अन्तर्निहित अवरोधहरू दुई लिङ्गहरूको उनीहरूको कार्यस्थलमा आगमन र प्रस्थान बिचको भिन्नतामा देख्न सकिन्छ। तामाङ (२०२२) ले महिला भरियामा ‘प्रतिबन्धात्मक गतिशीलता’ को पक्षलाई उजागर गरेको छ। महिला भरियाहरू बेलुका भाडामा लिएर बस्ने घर (डेरा) मा फर्किन्छन् भने पुरुष भरियाहरू राती पनि काम गर्छन्। फेन्स्टर (२००५) ले सार्वजनिक स्थानहरूमा (विशेष गरी रातमा) महिलाहरूको उत्पीडनको डरको बारेमा बोल्छ जो उनीहरूको दैनिक जीवनका अनुभवहरू भएर अघि बढ्छ। स्पेन (२०१४: ५८८) ले थप लेख्छन्- यी डरका कारण, महिलाहरू राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक कार्यहरूमा संलग्न हुने अवसरहरू गुमाउँदै, निश्चित ठाउँहरूबाट टाढा रहन्छन् वा आफ्नो दैनिक गतिविधिहरूमा बदलाउ गर्छन्।

भरियाको काम कुनै देखिने बाधाहरू नरहेको अनि खुला जस्तो देखिन्छ, तर पनि सडकमा काम गर्नु धेरै जसो महिलाहरूका लागि चुनौती हो जसले नेपालमा आफ्नो गाउँ बाहिर कहिल्यै काम गरेका हुँदैनन्। स्पेन (२०१४: ५८८) ले थप लेख्छन्- यी डरका कारण, महिलाहरू राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक कार्यहरूमा संलग्न हुने अवसरहरू गुमाउँदै, निश्चित ठाउँहरूबाट टाढा रहन्छन् वा आफ्नो दैनिक गतिविधिहरूमा बदलाउ गर्छन्।

बजारमा केही ठाउँहरू छन् जहाँ पुरुष भरियाको सङ्ख्या महिला भरियाभन्दा बढी छ र त्यसको उल्टो पनि। कुनै लिखित नियमले कुन स्थानमा कुन समूहले काम गर्ने भन्ने सङ्केत गरेको छैन, तर त्यहाँ खाली ठाउँहरूको 'मौन पृथकीकरण' छ। दार्जिलिङको बजारमा बिच गल्लीको सब्जी लाइन (तरकारी बजार) मा महिला भरियाको उपस्थिति बढी छ भने हार्डवेयर तथा इलेक्ट्रोनिक पसल, चक्की आदिमा पुरुषहरु पाइन्छ। यस असमानताको बारेमा सोध्दा, उत्तरदाताहरूले जवाफ दिए, "एस्तै त हुन्छ"। स्पेन (२०१४) -ले हाइलाइट गरेको छ कि अन्तरिक्ष दैनिक प्रयोगकर्ताहरूद्वारा उत्पादन गरिन्छ, र यसले सामाजिक मान्यताहरू प्रतिबिम्बित गर्दछ र लैङ्गिक सम्बन्धहरूलाई मूर्त रूप दिन्छ।

यो विभाजन निर्माण सामग्रीको ढुवानीमा स्पष्ट रूपमा देखिन्छ, जुन मुख्यतया पुरुष भरियाहरूद्वारा गरिन्छ किनभने सिमेन्ट र कङ्क्रिट  भिडभाड थोरै भएको (बिहान वा बेलुका) -को समयमा उतारिन्छ। यसैबिच, घरेलु काम गर्न र छोराछोरीलाई विद्यालय पठाउनुपर्ने भएकाले महिला भरियाहरू बेलुकाको खाना बनाउन घरमा हतारिन्छन् र बिहान सबेरै काम गर्न असमर्थ हुन्छन्। ब्रोडर अनि स्विटमेन (२०१५) -ले ‘श्रमको लैङ्गिक विभाजन’ भन्नाले धेरैजसो महिलाले आय सृजनासँगै हेरचाहका जिम्मेवारीहरू जुटाउने गर्छन्। महिलाहरूले उनीहरूमा पूर्ण रूपमा परेको बेतलबी श्रमको निरन्तर बोझका कारण  श्रम बजारमा आर्थिक असमानताको सामना गर्छन् (फ्रेजर,२०१४, बिबिजाउन, २०१७, ३२३-मा उद्धृत गरिएको छ)। यसबाहेक, निर्माण सामग्री बोक्ने भुक्तानी अन्य भारहरूको तुलनामा उल्लेखनीय रूपमा बढी छ जसले यी काम गर्ने ठाउँहरूमा पुरुषहरूको उच्च उपस्थितिलाई व्याख्या गर्न सक्छ, जसले महिलाहरूलाई कम तिर्ने ठाउँहरूबाट काम गर्न छोड्छ।

दार्जिलिङ बजारको सब्जी लाइन

चोक बजार दार्जिलिङको महत्त्वपूर्ण बजार मध्ये एउटा हो। तरकारी बेचिने गल्लीलाई सब्जी लाइन भनिन्छ। महिला भरियाहरूले निश्चित पसलहरूलाई आफ्नो कार्यस्थल बनाएका छन्, जहाँ तिनीहरू हरेक बिहान पुग्छन् र ग्राहकहरूको प्रतीक्षा गर्द। एउटा विशेष पसल भारियाहरूको समूहका लागि कार्यस्थान हुन सक्छ, प्रत्येक समूहको सङ्ख्या फरक-फरक हुन्छ। १२ वर्षभन्दा बढी समयदेखि काम गर्दै आएकी एस.क्षेत्री (४१ वर्ष)-ले आफ्नो समूहमा ८–१० महिला रहेको बताइन् ।१५ वर्षभन्दा बढी समयदेखि काम गरिरहेकी आर.थामी (४६ वर्ष)-को समूहमा तिनजना महिला छन् । महिलाहरुको पनि काम गर्ने विभिन्न तरिकाहरु छन् । केही भरियाहरू पसल मालिकहरूद्वारा आफ्ना ग्राहकहरूको भारी बोकाउने काम लगाउँछन् भने केही भरियाहरू निश्चित पसलहरूमा काम गर्दैनन् र ग्राहकहरूको पारखाईमा बस्छन्। नयाँ आप्रवासीहरूलाई उनीहरूको कार्यस्थलहरू फेला पार्न मद्दत गर्न सामाजिक सञ्जालहरूको भूमिकाले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

सब्जी गली महिलाको प्रभुत्व रहेको ‘लैङ्गिक स्थान’ हो। नियमित ग्राहक आउने सम्भावना बढी भएकाले महिला भरियाहरू यहाँ काम गर्न रुचाउँछन् । अर्को कारण महिला ग्राहकहरूको संरचना हुन सक्छ।

यो श्रम बजारमा प्रवेश गर्न कुनै औपचारिक प्रक्रिया छैन, कोहीले पनि नाम्लो लिएर आएर भरियाको रूपमा काम गर्न सक्छन्। कसरी काम गर्न थाल्नुभयो भनी सोध्दा एन.थामीले भनिन्, ‘आफै आएर, आफै बोकेको’।सुरुमा, उनले बाटोहरूसँग अपरिचित हुँदा कठिनाइहरू सामना गरिन्, "म अलमलमा परेँ, र कहिलेकाहीँ मलाई कहाँ भारी कहाँ पुर्‍याउनु आवश्यक हो भनेर पत्तो लगाउन असमर्थ भएर पसलमा नै फर्किएँ।" पछि, एक पसल मालिकले उनलाई आफ्नो ग्राहकहरूको बोझ बोक्न भने।

उनीहरूको दिनचर्या काममा भर पर्छ । महिलाहरू बिहान ९ बजीसम्म सब्जी लाइन पुग्छन् र साँझ ५–६ बजीसम्म काम गर्छन् । यी दिनमा ताजा तरकारी आउने भएकाले सोमबार, बुधवार र शुक्रबार यस क्षेत्रमा भिड लाग्ने गर्छ। बिहीबार बजार बन्द भएकाले घरमै बस्छन् । कुनै काम भए पसल मालिकले बोलाउँछन्। तर पसलेहरूले उनीहरूलाई भुक्तानी गर्दैनन्, उनीहरूले आफ्ना ग्राहकहरूबाट मात्र भुक्तानी लिन्छन्। कहिलेकाहीँ पसलले उब्रिएका तरकारी दिन्छन् । उनीहरूको दैनिक आम्दानी पनि रु. ५० देखि रु. ३०० (औसतमा) फरक फरक हुन्छन्; कुनै दिन केही कमाइ हुँदैन। उनीहरूले भने, “कोई बेला त चिया खाने पैसा पनि हुँदैना”।

उनीहरूको दिनचर्या काममा भर पर्छ । महिलाहरू बिहान ९ बजीसम्म सब्जी लाइन पुग्छन् र साँझ ५–६ बजीसम्म काम गर्छन् ।उनीहरूको दैनिक आम्दानी पनि रु. ५० देखि रु. ३०० (औसतमा) फरक फरक हुन्छन्; कुनै दिन केही कमाइ हुँदैन। उनीहरूले भने, “कोई बेला त चिया खाने पैसा पनि हुँदैना”।

सब्जी गली महिलाको प्रभुत्व रहेको ‘लैङ्गिक स्थान’ हो। नियमित ग्राहक आउने सम्भावना बढी भएकाले महिला भरियाहरू यहाँ काम गर्न रुचाउँछन् । अर्को कारण ग्राहकहरूको संरचना हुन सक्छ। स्पेन (२०१४ : ५८२) -ले स्पेसहरू (बजारहरू) तिनीहरूका ग्राहकहरू मार्फत लैङ्गिक बन्ने बताउँछ। डेभ (२०२३) ले बजार र महिला ग्राहकहरू बिचको सम्बन्धको माध्यमबाट मुम्बईको 'जेन्डरिङ अफ द स्ट्रीट' -को विश्लेषण गरेकी छिन्, उनले कसरी महिला ग्राहकहरूले त्यो ठाउँ पूर्ण रूपमा ओगट्छन् भनेर वर्णन गर्छिन्। यो 'सडकको लैङ्गिकरण' -ले सब्जी लाइनमा महिला ग्राहक र भरियाहरूको उच्च उपस्थितिलाई व्याख्या गर्न सक्छ।

सडकहरू भारियाहरूका लागि समाजीकरणको ठाउँ बन्छन् जहाँ उनीहरू बस्छन्, कुराकानी गर्छन् र आफ्नो जीवनका कथाहरू आदानप्रदान गर्छन्। आफ्ना छोराछोरीले काम गर्न रोके पनि कतिपय महिलाहरू अन्य भरियासँग समय बिताउने बानी परेर बजारमा आउने गर्छन् ।

नुनेज (१९९३: ६७) -ले महिला मजदुर र सार्वजनिक स्थानहरू बिचको सकारात्मक सम्बन्ध प्रस्तुत गर्दछ, "सडक, एक भौतिक र प्रतीकात्मक स्थानको रूपमा, दृश्य बन्छ जहाँ महिलाहरूले आफ्नो अधीनतालाई सुदृढ पार्ने मूल्यहरूको अवहेलना गर्दछ र समाजीकरणका लागि स्थानको रूपमा भूमिका निर्वाह गर्दछ" । सडकहरू भारियाहरूका लागि समाजीकरणको ठाउँ बन्छन् जहाँ उनीहरू बस्छन्, कुराकानी गर्छन् र आफ्नो जीवनका कथाहरू आदानप्रदान गर्छन्। आफ्ना छोराछोरीले काम गर्न रोके पनि कतिपय महिलाहरू अन्य भरियासँग समय बिताउने बानी परेर बजारमा आउने गर्छन् ।

निष्कर्ष

भरियाहरू दार्जिलिङ पाहाडका बजारहरूको एक आवश्यक भाग हुन्। मौद्रिक कमाइ नगण्य भए पनि, भारी बोकेर सयौँ गरिब र सीमान्तकृत परिवारको जीविकोपार्जन हुन्छ। भरियाको पेसा भनेको पुरुष प्रधान क्षेत्र हो, जसमा महिला र पुरुष मजदुरको असमान सहभागिता रहेको छ। प्रश्न उठ्छ, आर्थिक लेनदेनको सङ्घर्षले यो पेसालाई अति लिङ्गीय बनाएको छ ? प्रवासी महिलाहरूको एउटा सानो वर्गले सार्वजनिक स्थानमा भरियाको रूपमा प्रवेश गरेर स्टेरियोटाइप लिङ्ग भूमिकालाई चुनौती दिइरहेको छ। पूर्वी हिमालयभरी, केहि हदसम्म समान परिवर्तन अन्य पुरुष-प्रधान पेसाहरूमा देख्न सकिन्छ। उदाहरणका लागि, थम्पसन (२०१३) -ले नेपालमा महिला ट्रेकिङ गाइडहरूले परम्परागत रूपमा पुरुषहरूको सार्वजनिक क्षेत्रमा कसरी ठाउँ दाबी गरिरहेका छन् भनेर छलफल गर्छ।

जब महिलाहरूले आफ्नो निजी क्षेत्रबाहिर विशिष्ट स्थानहरू खोजि गर्छन् र ओगट्छन्, उनीहरूले लिङ्ग र श्रम वरपरका रुढीवादीताहरूलाई बलियो बनाउने सामाजिक-सांस्कृतिक मूल्य र मान्यताहरूलाई अस्थिर बनाउँछन्।

महिलाहरू सार्वजनिक स्थानको हिस्सा बन्न सम्झौता र सङ्घर्ष गर्छन्। सार्वजनिक स्थानहरूले महिला भरियाहरूलाई भारी बोक्न विशेष रूपमा निषेध गर्दैनन्, तर त्यहाँ उल्लेखनीय लैङ्गिक मापदण्डहरू छन् जसले सार्वजनिक स्थानलाई विभाजित गर्ने अदृश्य सीमाहरू सिर्जना गर्दछ। दार्जिलिङ बजारमा, कार्यस्थलहरूको 'मौन पृथकीकरण' -द्वारा 'लैङ्गिक स्थानहरू' सिर्जना गरिएको छ। निर्माण सामाग्री, इलेक्ट्रोनिक सामान, काठ आदि बोक्ने कामको तुलनामा कम आर्थिक प्रतिफल दिने सब्जी लाइन जस्ता ठाउँहरूमा महिला भरियाहरू केन्द्रित छन्। यो पृथकताले लैङ्गिक असमानताको तहगत पक्षलाई पनि देखाउँछ जहाँ महिलाहरूलाई काम गर्ने ठाउँ दिइन्छ।तर पनि केही स्थानहरू तिनीहरूको सीमाबाहिर रहन्छन्। जब महिलाहरूले आफ्नो निजी क्षेत्रबाहिर विशिष्ट स्थानहरू खोजि गर्छन् र ओगट्छन्, उनीहरूले लिङ्ग र श्रम वरपरका रुढीवादीताहरूलाई बलियो बनाउने सामाजिक-सांस्कृतिक मूल्य र मान्यताहरूलाई अस्थिर बनाउँछन्।

अन्तमा, यद्यपि महिला भरियाहरूको यो सानो भागले दार्जिलिङ पाहाडमा सम्पूर्ण भरिया जनसङ्ख्यालाई पूर्ण रूपमा प्रतिनिधित्व गर्दैन, तथापि यो लेख पूर्वी हिमालयमा लिङ्ग, श्रम, र सार्वजनिक स्थानहरूको ठुलो सन्दर्भ बुझ्नाका लागि भरिया कार्यमा केन्द्रित छ।

References:

1. Sharma, J. (2018). ‘Himalayan Darjeeling and Mountain Histories of Labour and Mobility’, In Townsend Middleton & Sara Shneiderman (eds), Darjeeling Reconsidered, 74-96, New Delhi: Oxford University Press.
2. Siwach, P. (2020). Mapping Gendered Spaces and Women's Mobility: A Case Study of Mitathal Village, Haryana. The Oriental Anthropologist. 20(1): 33-48.
3. Dave, S. (October 6, 2023). How women perceive, navigate and occupy public spaces and streets. Questions of Cities. https://questionofcities.org/how-women-perceive-navigate-and-occupy-public-spaces-and-streets/ (Accessed on 16.02.2024).
4. Tamang, Y. (2022). Migrant Women Labourers at the Borders: The Vulnerabilities of Seasonal Trans-national Women Labourers in Darjeeling. In Mona Chettri with Ktien Hima & Nikita Rai (ed), Gender, Sexual/Other Identities in the Eastern Himalaya, 29-44, Sikkim: Rachna Books and Publications.
5. Fenster, T. (2005). The Right to the Gendered City: Different Formation of Belonging in Everyday Life. Journal of Gender Studies. 14(3): 217-231.
6. Spain, D. (2014). Gender and Urban Spaces. Annual Review of Sociology. 40: 581-598.
7. Brouder, A., & Sweetman, C. (2015). Introduction: Working on gender issues in urban areas. Gender and Development. 23(1): 1-12.
8. Fraser, N. (2014). Fortunes of Feminisim: From women's liberation to identity politics to anti-capitalism. London, England: Verso.
9. Beebeejaun, Y. (2017). Gender, urban space, and the right to everyday life. Journal of Urban Affairs. 39(3): 323-334.
10. Nunez, L. (Oct 30, 1993). Women on the Streets: Vending and Public Space in Chile. Economic and Political Weekly. 28(44): 67-82.